@phdthesis{
author = "Ćosić, Nada",
year = "2015",
abstract = "Evropska tekunica (Spermophilus citellus, L. 1766) je endemična vrsta za područje
Centralne i Jugoistočne Evrope. Recentni areal je karpatskim masivom podeljen na dva
dela. Severni deo se karakteriše uniformnim stepskim staništima koja se javljaju na malim
nadmorskim visinama, dok se južni deo areala nalazi na Balkanu, gde su prisutni različiti
tipovi staništa sa različitim ekološkim uslovima i na različitim nadmorskim visinama.
Najveći broj populacija na području Srbije nalazi se u njenom severnom delu, tj.
Vojvodini, dok je svega nekoliko malih i izolovanih planinskih populacija prisutno u
istočnom i jugoistočnom delu zemlje
Tekunice naseljavaju isključivo stepska staništa, livade i pašnjake koji su obrasli
niskom travom. Međutim, usled intenzivnog pretvaranja stepskih predela u poljoprivredno
zemljište tokom proteklih nekoliko decenija, nestala su široka prostranstva na kojima je
tekunica bila kontinuirano rasprostranjena. Danas vrsta opstaje samo na jako izolovanim
stepsko-livadskim fragmentima koji su sačuvani unutar dominantnog poljoprivrednog
matriksa.
S obzirom da broj populacija konstantno opada na celom arealu i da je budući
opstanak vrste doveden u opasnost, tekunica je od 2008. godine na IUCN Crvenoj listi
ugroženih vrsta svrstana u kategoriji ranjiva (VU). Zakonski status tekunice u Evropi
regulišu EU Direktiva o staništima (Aneks II i IV) i Konvencija o očuvanju evropske
divlje flore i faune i prirodnih staništa, poznatija kao Bernska konvencija (Aneks II).
Unutar mreže Natura 2000 do sada je u režim zaštite uključeno 414 staništa koja naseljava
tekunica. Na nacionalnom nivou tekunica je zaštićena zakonom kao strogo zaštićena
vrsta.
U cilju analize genetičkog diverziteta i strukture populacija tekunice na teritoriji
Srbije, u periodu 2007-2009. godine, prikupljeno je ukupno 180 uzoraka tkiva sa 11
lokaliteta (Krušedol, Neradin, Mala Remeta, Sremska Mitrovica, Banatska Palanka,
Šušara, Mokrin, Lok i Tomislavci sa teritorije Vojvodine i po jedan lokalitet sa Vlasine i
Stare planine). Procena gustine i brojnosti populacija tekunice vršena je u periodu 2004-
2014. godine na lokalitetima Krušedol i Neradin koji su smešteni na obodu fruškogorskog
masiva, kao i lokalitetu Banatska Palanka koji se nalazi na obodu Deliblatske peščare. Na
kraju je urađena procena minimalne vijabilne veličine populacije (MVP) uz pomoć
programa Vortex.
Rezultati dobijeni ovim istraživanjima nedvosmisleno ukazuju da je genetički
diverzitet populacija tekunice sa teritorije Vojvodine značajno viši u odnosu na one sa
periferije areala, kao i da je sličan genetičkom diverzitetu panonskih populacija iz
okruženja koje zauzimaju centralni položaj u okviru severne filogeografske grupe. Sa
druge strane, analize pokazuju da je genetički diverzitet planinskih populacija sa Vlasine i
Stare planine znatno niži u odnosu na populacije iz Vojvodine. Sve ispitivane populacije
tekunica iz Srbije su pokazale visok stepen genetičke diferencijacije, što ukazuje na
međusobnu izolovanost i odsustvo protoka gena između populacija.
Klaster analize su pokazale da je jedanaest ispitivanih populacija iz Srbije
najoptimalnije grupisati u četiri klastera. U prva tri klastera su raspoređene populacije iz
Vojvodine, dok su udaljene planinske populacije sa Vlasine i Stare planine izdvojene u
četvrti klaster. Raspored vojvođanskih populacija po klasterima ukazuje da Dunav, za
razliku od Tise, predstavlja značajnu barijeru za protok gena između posmatranih
populacija.
Gustina i brojnost posmatranih populacija tekunice su jako varirale tokom
posmatranog perioda od jedanaest godina i to kako na istom lokalitetu, tako i između
lokaliteta. Tokom posmatranog perioda pozitivan rast populacije registrovan je samo na
lokalitetu Neradin, dok su na lokalitetima Krušedol i Banatska Planka zabeležene velike
fluktuacije, kao i pad u brojnostima i gustinama ispitivanih populacija.
Analiza MVP je pokazala da je za opstanak izolovane populacije tekunica, uz
očuvanje 90 % genetičkog diverziteta i izbegavanje štetnog efekta inbridinga, neophodno
obezbediti prisustvo bar 300 jedinki, posmatrano za period od 50 godina. Međutim, sa
povećanjem demografske i sredinske varijabilnosti, veličina MVP se drastično povećava.
Ovo ukazuje na potrebu uspostavljanja što optimalnijih uslova na postojećim staništima
tekunice, čime bi se smanjile velike fluktuacije u brojnosti izazvane nepovoljnim
faktorima i povećala verovatnoća opstanka populacija.
Gubitak pogodnih staništa, kao i stvaranje barijera koje onemogućavaju migraciju
jedinki i protok gena između populacija, trenutno predstavljaju najznačajnije faktore koji
direktno i indirektno utiču na opstanak populacija tekunice.
Dobijeni rezultati predstavljaju dobru konzervacionu osnovu i daju smernice za
aktivan pristup zaštiti i očuvanju tekunice u Srbiji, izradu akcionog i plana upravljanja
populacijama tekunice u Srbiji, kao i osnovu za dalja fundamentalno-ekološka i
konzervaciona istraživanja ove krajnje ugrožene vrste kod nas. Buduće očuvanje tekunice
na našim prostorima nema samo nacionalni značaj. Naime, među populacijama od
najvećeg konzervaciong značaja za očuvanje evropske tekunice su upravo populacije sa
područja Bugarske i Srbije, tj. sa prostora koji je u više navrata u prošlosti služio kao
refugijum iz kog se vrsta tokom povoljnih klimatskih uslova širila ka Centralnoj Evropi.
Samim time imamo veliku obavezu očuvanja vijabilnih populacija tekunice uz minimalni
gubitak postojećeg genetičkog diverziteta., The European ground squirrel (Spermophilus citellus, L. 1766) is endemic species
to the Central and Southeastern Europe. Its recent range is divided in two main parts by
the Carpathian Mountains. The northern part of the range is characterized by uniform
steppe habitats at low altitudes, while the southern part is situated on the Balkan
Peninsula, where different types of habitats, with different environmental conditions and
at different altitudes are present. The majority of Serbian populations is located in the
northern part of the country, i.e. in Vojvodina, while only a few small and isolated
mountain populations are present in the east and southeastern part of the country.
The European ground squirrel inhabits steppes, meadows and pastures covered with
short grass. These once widely distributed habitats, which were commonly inhabited by
European ground squirrels, had disappeared due to their intensive transformation into
agricultural land during the past few decades. Today, species survives only in very
isolated steppe-meadow fragments which are preserved within the dominant agricultural
matrix.
Given that a number of populations is continually declining throughout the range
and that the future survival of the species is put in danger, the European ground squirrel
has been protected since 2008 under the IUCN Red List of threatened species as a
vulnerable species (VU). Its status in Europe is governed by the EU Habitats and Species
Directive (Annexes II and IV) and the Convention on the Conservation of European
Wildlife and Natural Habitats, known as the Bern Convention (Annex II). Also, 414 of its
habitats are under protection regime within the Natura 2000 network. At the national
level, European ground squirrel is protected by law as a strictly protected species.
In order to analyze the genetic diversity and the structure of the European ground
squirrel in Serbia, a total of 180 tissue samples from 11 localities (Krušedol, Neradin,
Mala Remeta, Sremska Mitrovica, Banatska Palanka, Šušara, Mokrin, Lok and
Tomislavci from area of Vojvodina, one locality from Vlasina and one from Stara Planina
Mountain were collected during the 2007-2009. Density and abundance of the European
ground squirrel populations were estimated during the period 2004-2014 on the localities
Krušedol and Neradin, which are located on the periphery of Fruška Gora Mountain, as
well as on the locality Banatska Palanka, which is located on the periphery of the
Deliblato Sands. Finally, the minimum viable population size (MVP) was estimated using
the Vortex software.
The results gained in this study clearly indicated that the genetic diversity of
populations from Vojvodina is significantly higher than those from the periphery of the
species range, and similar to the genetic diversity of surrounding Pannonian populations
which are occupying a central position within the Northern phylogenetic group. On the
other hand, the results showed that the genetic diversity of mountain populations from
Vlasina and Stara Planina Mountain is significantly lower compared to the populations
from Vojvodina. All analyzed populations from Serbia showed high level of genetic
differentiation, indicating the presence of isolation and the absence of gene flow between
existing populations.
According to the cluster analysis, eleven studied populations from Serbia are
optimally grouped into four clusters. Populations from Vojvodina made first three
clusters, while two far mountainous populations from Vlasina and Stara Planina made the
fourth cluster. Arrangement of populations from Vojvodina by clusters indicates that the
Danube River, but not the Tisza River, represents a significant barrier to gene flow among
populations.
Observed populations showed high fluctuations in density and abundance during the
eleven studied years, both within and between localities. During this period, positive
population growth was observed only in the locality Neradin, while large fluctuations
were recorded on the localities Krušedol and Banatska Planka, followed by dramatic
decline in density and abundance.
According to the MVP analysis, for the survival of isolated populations of European
ground squirrel, preservation of 90% of genetic diversity and avoidance of the harmful
effects of inbreeding, it is necessary to ensure the presence of at least 300 individuals over
50 years. However, if we take into account different levels of demographic and
environmental stochasticity, MVP would be considerably larger. This pointed out the
need to establish more optimal habitat conditions and thus minimize large fluctuations in
the abundance caused by extremely adverse factors and increase the likelihood of
population survival.
The loss of suitable habitats, as well as the formation of barriers that prevent the
migration and gene flow between populations, currently represent the most important
factors that directly and indirectly affect the survival of populations of the European
ground squirrel.
The results from this study represent a good conservation basis and provide
guidance for an active approach to the protection and preservation of the European ground
squirrel in Serbia, development of the Action and Management Plans, as well as a basis
for the future fundamental ecological and conservation research of this endangered
species. Future conservation of the European ground squirrel in Serbia has not only the
national relevance. Namely, populations from Serbia and Bulgaria are of key importance
for the future preservation of the whole species, as these areas served as refugia from
which the species spread to the Central Europe during favorable climatic conditions in the
past. Therefore, we have a great obligation to preserve viable populations of the European
ground squirrel with a minimum loss of the existing genetic diversity.",
publisher = "Belgrade: University of Belgrade, Faculty of Biology",
journal = "University of Belgrade, Faculty of Biology",
title = "Vijabilnost populacija tekunice Spermophilus citellus (L., 1766) na području Srbije, Viability of European ground squirrel Spermophilus citellus (L., 1766) populations in Serbia",
pages = "1-111",
url = "https://hdl.handle.net/21.15107/rcub_nardus_4181"
}
